در این مقاله ویژگی های فرش تبریز می پردازیم.و ویژگی های بافت، رنگ، دار قالی های تبریز را بررسی می نماییم.
یکی از مهمترین صنایع دستی شهر تبریز قالیبافی است و در این زمینه شهرت جهانی دارد. فرشبافی در تبریز از قبل از دوران صفویه آغاز شد و یکی از قدیمی ترین و معروفترین مراکز بافت فرش های دستباف در دنیا به شمار می آمد. اوایل فرش ها در قالب طرح های روستایی با رجشمارهای 24 بافته می شد که به مرور زمان با رشد و ترقی فرش و قالیبافی تا 110 رج افزاش پیدا کرد و همچنین به هنر درباری مبدل گشت.
مواد اولیه بکارگرفته شده در فرش تبریز معمولا از جنس پشم یا ابریشم بودند که فرش های بسیار با کیفیت و اعلا روانه بازار می کردند. تبریز دارای تنوعی بی نظیر از طرح ها و نقشه ها در زمان های گذشته بود.
ساختار فرش تبریز:
فرش تبریز,فرش شهر باف تبریز,فرش ابریشم تبریز
تار فرش تبریز اغلب پنبه ای است
ریز بافت ترین فرشهای ایران در تبریز بافته می شود. گره با قلاب و از نوع متقارن (ترکی) و پودگذاری بصورت دو پوده (مانند کلیه نواحی ترک زبان) است.
تار فرش تبریز اغلب پنبه ای و بسیاری مستحکم و با دوام و پود و پرز پشم است. اما فرشهای ابریشمی نیز بصورت گل ابریشم، تمام ابریشم و یا چله ابریشم بافته می شود و قالیچه های چله ابریشم تبریز در نوع خود از بهترین فرشهای ایران است که قسمت عمده ابریشم آن از خراسان و تهران تهیه می شود.
قسمت عمده پشمی که در صنعت قالیبافی تبریز مورد استفاده قرار می گیرد از منطقه ماکو، که کوهپایه باریکی است، تهیه می گردد. ماکو در شمال غربی ایران بین ترکیه و جمهوری نخجوان که جزء اتحاد جماهیر شوروی سابق است، قرار گرفته است. پشم ماکو مرغوب است ولی قدری خشن تر و زبرتر از مناطق دیگر شمال غربی و غرب کشور است. همین مختصات سبب شده که قالی های تبریزی قدری خشن شود. زمانی بخشی از پشم تبریز از ارومیه و مهاباد، دشت مغان. خوی و سلماس نیز تأمین می شد.
در مورد پرز فرش تبریز باید به این ویژگی اشاره کنیم که حالت ظاهری این پرزها نه درخشان است و نه ابریشمین، و این موردی است که درباره سایر گونه های فرش ایران نیز صادق است. این پدیده را در قالی های جدیدی که دارای بافت بسیار ظریفی هستند و حتی در قالی های قدیمی نیزمی بینیم. عدم شفافیت و خشکی این قالیها ناشی از رنگرزی آن و استفاده از آب شور تبریز است که دارای نمک فراوانی است.
نخ های پود قالی های تبریز، از دو رشته تشکیل شده اند: یکی از آنها ضخیم و دیگری نازک است.
اولین رشته (سفید یا خاکستری) که برای حجیم کردن کردن قالی و انعطاف پذیری آن در نظر گرفته شده است بصورت کشیده از میان نخ های تار که در دو سطح زیر و رو قرار دارند عبور می کند.
رشته دوم نیز که غالباً به رنگ آبی نفتی یا قرمز است، از میان همین تارها می گذرد. با این تفاوت که نخ های تاری را که رشته پود اول از هم جدا کرده بطور محکم به یکدیگر پیوند میدهد. یعنی رشته نخ های تارهای زیرین در رو و تارهای رویی در زیر قرار می گیرند.
ویژگی های فرش تبریز:
طرح فرش تبریز,قالی تبریز,فرش تبریز,خصوصیات فرش تبریز
فرش تبریز دارای تنوع بسیار زیادی از رنگ هاست
1. طراحی فرش تبریز توسط مجرب ترین اساتید با رعایت تمام استاندارها انجام می پذیرد.
2. فرش تبریز عموما در رجشمارهای بالا و ریزبافت است.
3. فرش های تبریز دارای تنوع بسیار زیادی از رنگ هاست.
4.پرز های فرش تبریز معمولا کوتاه است و پرداخت آنها توسط افراد ماهر انجام می گیرد.
5. الیاف بکار رفته در فرش دستباف تبریز از نوع مرغوب است و از کیفیت بالایی برخوردار است.
6. استفاده از سایه روشن ها که باعث ایجاد عمق در فرش تبریز می شود.
7. از دیگر خصوصیات فرش تبریز پر کردن قسمت های خالی فرش به جای استفاده از نقش های دیگر.
قالی هایی که در تبریز بافته می شوند از لحاظ رج شمار به شرح زیر هستند:
خصوصیات فرش تبریز,طرح فرش تبریز,فرش تبریز
فرش تبریز از کوچکترین تا بزرگترین اندازه بافته می شود
* 25×25، 30×30، 35×35، 40×40، 50×50، 60×60 ( گره در هر پنجره 7 سانتی متری).
* نوع 25×25 فرش تبریز، قالیهای ارزان قیمت است که برای فروش در بازار بافته می شود.
* نوع 30×30 فرش تبریز نوع معمولی و بازاری است.
* 35×35 فرش تبریز معمولاً نوعی است که شرکتهای اروپایی سفارش می دهند تا مطابق با سلیقه و با طرح مورد علاقه شان بافته شود. رج شمارهای بالاتر فرشهایی با فشردگی و تراکم بالا نظیر فرش های ابریشمی هستند.
تقسیمات حاشیه در تبریز خارج از معیارهای قدیمی و سنتی می باشد و به نوعی طراحان آن را متحول ساخته و کم و زیاد می کنند. به طور کلی در اکثر مناطق مخصوصاً تبریز، اندازه بندی حاشیه را بدین گونه انجام می دهند که پهنای کل حواشی حدوداً یک ششم کل عرض فرش باشد و در محدوده مشخص شده برای حاشیه، پهنای حاشیه اصلی دو برابر حاشیه فرعی باشد. حاشیه معروف تبریز، حاشیه سماوری یا توسباغی است که در آن دو اسلیمی در کنار هم قابی را تشکیل داده اند که شکل سماور را تراعی می کند. به نقش سماور هراتی نیز میگویند.
ابعاد فرش تبریز:
فرش تبریز از کوچکترین تا بزرگترین اندازه بافته می شود. معمولاً فرش های تصویری تبریز دارای قطعه کوچک یا متوسط هستند و قالی ها ابریشمی هم غالباً در اندازه ها بزرگ میباشند.
طرح های رایج فرش تبریز:
فرش تبریز,تاریخچه فرش تبریز,فرش ابریشم تبریز
طرح و نقشه فرش تبریز بیشتر از سلیقه خریداران تبعیت می کند
امروزه در تبریز همه نوع طرح را می توان پیدا کرد که البته بررسی همه آنها امکان پذیر نیست و به زمان زیادی احتیاج دارد هر چند با گسترش طرح ها و نقش ها در نقاط مختلف کشور، دیگر نمی توان به طور یقین طرحی و یا نگاره و موتیفی را متعلق به نقطه ای خاص دانست و به همین ترتیب نمی توان فرش منطقه ای را با دیدن طرحی و یا نگاره ای تشخیص داد. به طور مثال در تبریز نمونه فرشهایی بافته می شود که جدا از بافت و رنگبندی، دارای طرحی از منطقه کرمان است که در تبریز به طرح کرمان قلم مشهور است.
به طور کلی طرح و نقشه فرش تبریز بیشتر از سلیقه خریداران تبعیت می کند. طراحان تبریز اگرچه در اصول از طرح های معروف و قدیمی پیروی می کنند اما به این طرح ها جان می دهند و زیبایی می بخشند و نوآوری دارند.
در طبقه بندی که شرکت سهامی فرش ایران از لحاظ طرح و نقش فرشها صورت داده نقشه های قالی ایرانی در ۱۹ بخش طبقه بندی شده است که شهر تبریز نیز به جهت تنوع طراحان و کثرت آنها در اغلب این بخش ها آثار و نمونه هایی دارد از جمله:
نقشه آثار باستانی و ابنیه اسلامی نقشه شاه عباسی، نقشه اسلیمی، نقشه افشان، نقشه بندی خشتی، طرح درختی، طرح شکارگاه، نقشه قابی، طرح گلفرنگ، طرح گلدانی و طرح ماهی درهم (هراتی) به خصوص لاک پشتی و همینطور طرح محرابی و نقش محرمات و طرح هندسی و قالیها و قالیچه های تصویری و طرح بوته ای.
تجهیزات اختصاصی فرش تبریز:
قالی تبریز,,فرش تبریز,فرشبافی در تبریز
دار تبریزی و قلاب تبریزی از وسایل مهم فرش تبریز می باشد
• دار تبریزی
دار تبریزی یا عمودی را از این رو تبریزی می نامند که ظاهراً در تبریز اختراع شده است. در شهر تبریز انواع دیگر دار استفاده نمی شود چون این دستگاه ساده است و به کار بردن آن آسان و در عین حال ارزان نیز هست. در اغلب مراکز قالیبافی واقع در شهرهای شمال غربی و مرکزی ایران نیز این نوع دار به کارمی رود.
این دار نسبت به دار روستایی از چندین لحاظ برتری دارد. کار خسته کننده کلاف کردن چله ها و گره زدن آنها به تیر فوقانی و دوختن قسمت بافته شده قالی به تیر زیرین در این دستگاه حذف گردیده است. هنگام پایین کشیدن قالی می توان با بیرون کشیدن چهارگوه از شکاف باهوها چله ها را به سرعت رها ساخت. به این ترتیب قالی پایین می آید و قسمت بافته شده را طوری بر روی دار قرار می دهند که به سهولت می توان آن را مورد بازرسی قرار داد.
• قلاب تبریزی
در شهر تبریز کارد مخصوص به کار برده می شود که با کاردهای دیگر اختلاف مهمی دارد. این کارد ترکیبی است از یک تیغه تیز و قلابی شبیه قلاب دکمه انداز که در انتهای تیغه تعبیه شده است. از قلاب برای گره زدن و به جای گره زدن بوسیله دست، و از تیغه برای بریدن نخ پس از بستن گره استفاده می کنند.
در سراسر ایران نوعی شیوه قالیبافی تقلبی رواج یافته که به شهرت نیک قالی ایران بسیار لطمه زده است. این روش زیان آور این است که به جای گرفتن دو رشته تار و بستن گره به آن، گره را به چهار تار می بندند، به این ترتیب فرشی که بافته می شود تنها نصف گره هایی را که باید داشته باشد دارد.
شهر تبریز یکی از مراکز معدود قالیبافی است که این بیماری در آن شایع نشده است علت این امر به این دلیل است که قالیبافان تبریز چون برای بستن گره به جای انگشت از قلاب استفاده می کنند، بستن گره با قلاب امکان پذیر نمی شوند. نتیجه این مصونیت به طور کلی به نفع قالیبافان تبریز تمام می شود.
رنگرزی فرش تبریز:
فرش تبریز,وضعیت فرش تبریز,فرش اصیل تبریز
رنگرزی، دومین مرحله تولید فرش تبریز پس از پشم چینی و تبدیل آن به نخ بشمار می رود
تبریز اولین مرکز قالیبافی ایران است که مواد رنگی کشورهای مغرب زمین در آن کاملاً رسوخ یافته است و رنگهای جدید جانشین رنگهای قدیمی شده است. با بررسی گذشته پر فراز و نشیب صنعت فرشبافی می توان دریافت که تبریز همواره قطب مهم تولید فرش بوده و متعاقب آن در صنعت رنگرزی نیز از سابقه طولانی برخوردار است و در طی گذشت زمان در زمینه تکنولوژی و تکنیک رنگرزی به پیشرفت و تکامل رسیده است.
در زمان اوج هنر و صنعت فرش بافی، یعنی در دوران پادشاهی صفویه در تبریز مراکز مهم فرشبافی دایر گردید و در کنار آن کارگاههای رنگرزی که غالباً رنگرزی گیاهی را انجام می دادند تأسیس و گسترش یافت. با گسترش روابط ایران و کشورهای دیگر از جمله اروپائیان صنعت رنگرزی نیز دست خوش تحولات و پیشرفتهای روز افزونی شد و تاکنون نیز ادامه داشته است.
سهولت و سرعت و ارزانی رنگرزی با رنگهای اروپایی در مقایسه با شیوه معمول در ایران که مستلزم صرف هزینه و وقت زیادتر بود مردم تبریز را مجذوب خود کرد. در تبریز از رنگهای کرمی و آنیلینی ،رنگهای ترکیبی کارخانه های خارجی که با بیکرمات پتاسیم تثبیت می شود، هر دو استفاده می شود که رنگهای آنیلینی فقط در قالی های ارزان قیمت مصرف دارد.
وضعیت فعلی فرش تبریز:
طرح فرش تبریز,فرش تبریز,خصوصیات فرش تبریز
رعایت نکردن عناصری باعث کاهش کیفیت و زیبایی فرش تبریز شده است
از اول قرن حاضر سه عنصر موجب کاهش کیفیت و درجه زیبایی فرش های تبریز شده است:
◊ صنعتی کردن فزاینده تولید
◊ پذیرفتن رنگهای مصنوعی و غالباً نیز از نوع متوسط آن
◊ حالت مبهمی که این قالی ها پیدا کرده اند و آن نیز ناشی از تقلید طرح هایی است که به سایر طبقه های قالی تعلق دارند.
◊ با این همه قالی های قابل تحسین مثل قالی های سهند را می یابیم که تا حدی یادآور نقش قالی های هرات می باشند.
◊ در محصول جدید فرش تبریز، خارج از قالی های ابریشمین، شاهد تنزلی در تکنیک و استفاده از مواد اولیه هستیم و تعداد گره قالی نیز کاهش یافته است. ضمناً از ویژگی قالی های جدید، پرز بلندتر آنها، رشته نخ پنبه ای ضخیم تر آنها برای تار و پود و گاهی پشم ظریفتر برای گره های آن است.
مشخصات مثبتی که فرش تبریز را از بافته شهرهای دیگر ایران متمایز می کند بطور کلی عبارتند از:
طرح فرش تبریز,خصوصیات فرش تبریز,فرشبافی در تبریز
طراحی فرش تبریز عالی و بافت آن بسیار دقیق است
♦ گره فرش تبریز: هر تخته از فرش تبریز (به استثنای فرآورده های غیر معمول) با گره ترکی بافته میشوند و هر قالی که با این گره بافته نشده باشد نمی توان آنرا تبریزی محسوب کرد.
♦ دو پوده بودن: فرش تبریز دو پوده است و معمولاً پرز آن کوتاهتر و نازکتر و سبکتر از اغلب بافته های غیر عشایری ایران است.
♦ طراحی فرش تبریز: طراحی فرش های تبریز عالی و بافت آن بسیار دقیق است. به این جهت قالی چنان منظم و جا افتاده از کار در می آید که حالت قالی ماشینی را پیدا می کند. کوتاهی پرزهای قالی تبریز این دقت ماشینی را نمایان تر جلوه می دهد.
♦ مواد اولیه فرش تبریز: پشم ناحیه ماکو مخصوصاً پشمی که از دباغ خانه های تبریز بدست می آید از پشمی که در سایر شهرها برای قالیبافی به کار می رود خشن تر است و در نتیجه فرش های تبریز مانند قالیهای مشهد و کرمان مخملی نیست.
♦ رنگ فرش تبریز: رنگهایی که در فرش های تبریز به کار می رود اغلب تند و خام است.
وضعیت فرش تبریز در بازار تهران:
فرش تبریز,فرش دستباف تبریز,طرح فرش تبریز
تقریباً یک سوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند
خریداران فرش دو دسته‌اند، گروهی که به ظاهر فرش اهمیت می‌دهند و به زمان کارکرد آن تفقدی ندارند خریدار فرش تبریز هستند، چون نقش‌های فرش این شهر در هر قیمتی چشم را اقناع میکند ولی کسانی که دوام قالی را در نظر دارند، فرشهایی با نقشه‌های بدتر را می‌خرند و از فرش تبریز در می‌گذرند. اما به هر صورت تقریباً یک سوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند، آن هم نه از نوع بسیار مرغوبش.
وضعیت فرش تبریز در بازار بین المللی:
فرش ارزان و نامرغوب تبریز از نظر قدرت کار چنان نیست که کهنه و پخته شود و به بازار بین‌لمللی عرضه گردد.
تشابه فرش تبریز با ممالک دیگر:
فرش دستباف تبریز,ویژگی های فرش تبریز,فرش تبریز
فرش تبریز، انواع دیگری هم دارد که بسیار مرغوب است: گل ابریشم، تمام ابریشم و چله ابریشم
جز در ایران در پاره‌ای از کشورهای آسیائی هم فرش بافته میشود که از لحاظ شکل و جنس با محصولات بعضی از مناطق ایران برابری و رقابت میکنند. سؤال این است که فرش تبریز با فرشهای کدام کشورها همسایگی و نزدیکی دارد؟
جواب این است قالیبافان هیچ یک از ممالکی که در این رشته فعالیت میکنند، مانند فرش تبریز نمی‌بافند و به بازار جهانی عرضه نمی‌کنند، اما در این دو سه ساله بعضی از تجار ایرانی که قیمت تمام شده یک تخته قالی را در بعضی از کشورهای همجوار نظیر پاکستان و افغانستان کمتر از ایران دیده‌اند، گروهی از قالیبافان ورزیده را برای فعالیت به این ممالک برده‌اند تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید کنند. این عده محصولات خود را در بازارهای جهانی هم به نام فرش ایران معرفی میکنند، اما این فرش واجد تمام خصوصیات فرش تبریز نیست، در حالی‌که خریدار خارجی کمتر آن را می‌داند.
فرش تبریز، انواع دیگری هم دارد که بسیار مرغوب است: گل ابریشم، تمام ابریشم و چله ابریشم (تار و پود قالی ابریشمی و سطحش پشمی است)، قالی چله ابریشم تبریز، عمر و دوام بسیاری دارد و از نظر کارشناسان از بهترین انواع فرش ایران میباشد. فرش تمام ابریشمی هم که در این شهر بافته میشود از حیث نقشه و رنگ بی‌مانند است.
البته از سه نوع فرش تبریز در حال حاضر کمتر تهیه میشود. نسل قالیبافان ابریشم کار این شهر رو به زوال گذاشته است چرا که تهیه مواد اولیه و پیدا کردن خریداری برای اینگونه فرشها که گران تمام میشود و محتاج صرف وقت بسیار است به سختی صورت می‌گیرد. به‌طور کلی فرش کهنه تبریز، البته فرش مرغوبی که کهنه شود، بسیار زیباتر از نوی آن است چرا که رنگهای آن ملایم‌تر و مطبوع‌تر و چشم‌نوازتر میشود به همین دلیل خریدار فرش کهنه تبریز در بازار جهانی کم نیست.
طراحی نقش های فرش تبریز توسط اساتید ماهر انجام می شود و زیر دستان هنرمندان تبریزی این نقوش زیبا جان می گیرد. استفاده از سایه روشن ها که باعث ایجاد عمق در فرش تبریز می شود.
دار تبریزی یا عمودی را از این رو تبریزی می نامند که ظاهراً در تبریز اختراع شده است. در شهر تبریز انواع دیگر دار استفاده نمی شود چون این دستگاه ساده است و به کار بردن آن آسان و در عین حال ارزان نیز هست. در اغلب مراکز قالیبافی واقع در شهرهای شمال غربی و مرکزی ایران نیز این نوع دار به کارمی رود.
تبریز اولین مرکز قالیبافی ایران است که مواد صنعتی ( واردشده از کشورهای غربی) در آن رسوخ یافته است و رنگهای امروزی جانشین رنگهای قدیمی شده است.
با توجه به اینکه تبریز از دوره صفوی تا کنون یکی از قطب هیا مهم فرش در ایران بوده است.
صنعت رنگرزی و استفاده از رنگزاها در آن نسبت به دیگر نقاط رشد چشمگیری داشته است. سهولت و قیمت مناسب رنگ های خارجی در مقایسه با رنگ های طبیعی موجب جذب بسیاری از قالیبافان به این فرش ها شد و همچنین بر سرعت فرایند قالیبافی افزود.
رنگ هایی که در فرش های تبریز به کار برده می شود بیشتر تند و خام است. فرش تبریز دارای گستره رنگ بسیاری است.
پرز های فرش تبریز معمولا کوتاه است و پرداخت آنها توسط افراد ماهر انجام می گیرد.
